Sự lây nhiễm axit từ các vật liệu xung quanh là nguyên nhân chủ yếu làm hư hỏng sách. Trong nhiều năm qua, việc sử dụng các vật liệu không có tính ổn định về mặt hoá học vào việc bảo quản hay đóng khung đã cho thấy có nhiều tác hại. Những vật liệu này bao gồm bìa cacton, dải băng và chất keo dính được dùng để làm nền cho các đồ tạo tác trước khi đóng khung. Việc đóng khung nhằm mục đích bảo vệ nhưng nếu làm không đúng cách thì ngược lại nó sẽ gây hư hại.

Lựa chọn thợ đóng khung

Mặc dù các thợ đóng khung ngày nay hiểu biết hơn nhiều so với cách đây vài năm, nhưng đa số họ vẫn không chú ý nhiều đến qui trình bảo quản cũng như vật liệu để đóng khung. Một nhân viên bảo quản tài liệu giấy hay một viện bảo tàng có thể giúp bạn tìm một thợ đóng khung chuyên nghiệp, người đã quen thuộc với những yêu cầu đặc biệt về việc đóng khung các tác phẩm nghệ thuật và đồ tạo tác mang tính lịch sử. Với bất cứ thợ đóng khung nào, bạn cũng nên đưa ra những yêu cầu của mình về qui cách bọc lót và đóng khung để được đảm bảo về vật liệu cũng như quy trình bọc lót tài liệu.

Công tác bọc lót

Tấm bọc hình cửa sổ là dạng bọc lót tiêu chuẩn cho đồ tạo tác bằng giấy cần đóng khung. Tấm bọc cũng dùng cho việc cất giữ, đặc biệt là cất giữ các bản in, bản vẽ và các loại tác phẩm nghệ thuật khác trên giấy. Một số viện nghiên cứu đã đơn giản hoá quy trình đóng khung và cất giữ bằng việc sử dụng những tấm bọc có kích thước bên ngoài chuẩn có thể vừa với kích thước bên trong của các hộp hay khung có số đo tiêu chuẩn.

Loại tấm bọc đặc trưng dùng trong các bảo tàng bao gồm một tấm bọc hình cửa sổ và một tấm bìa cứng ở mặt sau (xem hình 1). Hai tấm này được ghim chặt với nhau bằng một dải băng vải dọc theo một bên mép, thường là ở mép trên. Nếu một vật chỉ bọc lót như thế mà không đóng khung, nó cần có thêm một tấm phủ bảo vệ trên bề mặt. Phim pôliexte trong, một loại nhựa tổng hợp, thường được sử dụng để làm tấm phủ bởi vì loại nhựa này trung tính về mặt hoá học, trong suốt và không bị co giãn. Tuy nhiên pôliexte có tĩnh điện và vì thế chỉ thích hợp cho những tài liệu có tính an toàn. Còn đối với những tác phẩm mềm mại tinh tế như tranh vẽ bằng phấn màu, bằng than củi, than chì mềm hay tranh màu nước, giấy lụa tỏ ra thích hợp hơn. Glassin-loại giấy đục mờ không thấm mỡ-không có axit cũng có thể dùng được nhưng vì nó sẽ có tính axit sau một thời gian sử dụng nên cứ vài năm lại phải thay một lần.

Loại bìa được giới thiệu dùng cho việc bọc lót để bảo quản tài liệu có thể là bìa vải truyền thống, thường 100% cotton hoặc cũng có thể là (high-quality wood-derived archival board ) bìa đạt tiêu chuẩn lưu trữ có nguồn gốc từ gỗ, loại bìa này không có lignin, chất có thể dẫn tới sự tạo thành axit. Cả hai loại bìa này thường được cho thêm phụ gia là một chất có tính kiềm để đảm bảo chúng không bị ảnh hưởng xấu từ môi trường có axit xung quanh. Cả hai loại đều do các thợ đóng khung bảo quản, các nhà cung cấp vật liệu bảo quản và các cửa hàng nghệ thuật lớn cất trữ, gồm một vài sắc thái của màu trắng và các màu khác nhau.

Nếu sử dụng bìa có nguồn gốc từ gỗ thay cho bìa vải thì nó phải không chứa lignin. Luôn có những sản phẩm mới được tung ra bán trên thị trường nhưng một vài trong số đó có thể không thích hợp cho các tác phẩm nghệ thuật và đồ tạo tác có tính lịch sử. Nếu có nghi ngờ gì về vật liệu bọc lót , bạn nên hỏi một thợ đóng khung có kiến thức chuyên môn, một chuyên gia bảo quản hay tham khảo tài liệu kèm theo sản phẩm.

Phần hình cửa sổ của tấm bọc và phần bìa đệm phía sau nên cùng cỡ và vừa khít với khung. Phần cửa sổ của tấm bọc phải đủ sâu để đảm bảo rằng lớp kính tráng bên ngoài không tiếp xúc với vật phía trong. Loại bìa dày bốn lớp thường đáp ứng được yêu cầu này nhưng đối với những vật bản rộng hơn hay những vật có thể bị xoắn, bị nhăn hay những tác phẩm nghệ thuật vẽ đắp, gắn hay bằng những chất liệu nổi, người ta thường đòi hỏi tấm bọc dày hơn. Loại bìa dày hơn bốn lớp có bán sẵn trên thị trường. Chúng ta cũng có thể tự làm bằng cách ép hai hay nhiếu tấm bìa bốn lớp với nhau. Chúng ta có thể làm những tấm bọc nhiều lớp khá đẹp mắt với một hay nhiều màu sắc khác nhau. Với bất kỳ loại tấm bọc nhiều lớp nào, các lớp đều phải được làm từ bìa dùng cho lưu trữ. Nếu cần loại tấm bọc thật dày thì (sink mat) loại tấm bọc có khoang trống phía sau là thích hợp nhất. Tấm bọc có khoang trống phía sau (Hình 3) được làm bằng cách dán những mảnh bìa (có thể sử dụng những mảnh nhỏ) vào lớp bìa sau để tạo ra một khoảng trống (hay phần thụt vào) và đồ vật được dán vào trong đó. Thành của khoang trống đó bị che kín bởi phần cửa sổ hình chữ nhật của tấm bọc.

Các phương pháp và vật liệu để đính vật vào phần khung cũng quan trọng không kém bản thân khung đó. Vật phải được đính vào phần bìa sau của tấm bọc, không bao giờ đính lên mặt sau của phần cửa sổ. Dù trong bất cứ trường hợp nào cũng không được đính trực tiếp lên phần bìa đó. Phương pháp truyền thống là sử dụng bản lề giấy và loại keo dán thích hợp. Trong những năm gần đây, miếng đỡ góc và riềm mép trở nên thông dụng vì nó không cần keo dính để dán vào vật. Bản lề, miếng đỡ góc và băng riềm cho phép ta gỡ đồ tạo tác ra khỏi tấm bọc dễ dàng khi cần.

Bản lề là những miếng giấy đạt tiêu chuẩn lưu trữ nhỏ, cứng, hình chữ nhật. Loại kozo của Nhật được ưa thích hơn cả. Một phần của bản lề dược dán vào mặt trái của vật và một phần dán vào tấm bìa phía sau. Hai loại bản lề thông dụng được vẽ trong hình dưới đây. Bạn nên sử dụng loại bản lề có thể gập lại được khi phải để hở phần mép của vật được bọc ở bên trong.

Hình 1.  Tác phẩm  được nối bằng bản lề vào tấm bìa cứng ở mặt sau bằng các bản lề dạng gập.

Hình  2. Tác phẩm  được nối bằng bản lề bằng những bản lề dạng  miếng treo.

Hình 3. Tấm bọc có khoang trống phía sau .

Bản lề phải được gắn bằng một loại keo dính không gây ố bẩn, bền chắc và có thể tẩy sạch được. Các chuyên gia bảo quản cho rằng nên sử dụng loại keo dán ở dạng hồ nhão tự chế từ tinh bột. Nếu muốn biết thêm thông tin chi tiết về việc bao bọc và nguồn cung cấp vật liệu, bạn có thể tham khảo tờ rơi của NEDCC có hướng dẫn cách “Làm thế nào để tự làm tấm bọc và bản lề”.

Bản lề thường được gắn vào góc trên của đồ tạo tác, mặc dù với những vật khổ lớn và nặng, chúng ta phải gắn thêm bản lề tại một vài điểm dọc theo mép trên. Nếu vật có vẫn xu hướng bị “trôi” (“floated”) (làm lộ các mép trần) những bản lề gắn thêm ở góc dưới hay dọc theo ba mép còn lại là rất cần thiết.

Loại giấy thường được khuyên dùng để làm bản lề nhất là giấy kozo nguyên chất của Nhật Bản, đôi khi bị nhầm lẫn là giấy làm từ cây dâu tằm hay thậm chí là giấy làm từ rơm. Giấy làm từ 100% gỗ kozo thường rất nhẹ, không có lignin, và thớ sợi dài. Loại giấy này tốt, giữ được độ bền chắc, dẻo dai trong nhiều năm. Trước đây loại giấy này được làm thủ công, nhưng hiện nay một số được làm bằng máy móc. Các nhà cung cấp vật liệu bảo quản luôn có sẵn loại giấy kozo này với khối lượng lớn và đủ loại sắc thái của màu trắng.

Loại keo dính được các chuyên gia bảo quản ưa thích hơn cả là loại keo dán ở dạng hồ nhão tự chế từ tinh bột. Nó đáp ứng đủ các tiêu chuẩn cần thiết để làm keo dán bảo quản: độ bền chắc thích hợp, các tính chất bảo quản tốt, không có xu hướng làm bạc màu và dễ tẩy sạch. Keo dán có nguồn gốc động vật (chất nhầy) hay cao su dán không được khuyên sử dụng vì chúng bị xỉn màu khi dán lâu ngày và làm ố bẩn hiện vật. Keo dính tổng hợp  như keo gia dụng màu trắng thường gặp có thể không làm bẩn hiện vật nhưng cũng không sử dụng được vì loại keo này dính bết lại không tẩy được khi dán lâu ngày. Loại băng dán tự dính dùng trong lưu trữ mới xuất hiện trên thị trường trong những năm gần đây vẫn chưa chứng minh được tính năng của nó. Loại này ít ra cũng không làm ố bẩn trong thời gian ngắn nhưng những tính chất bảo quản khác vẫn chưa được biết đến, vì thế chúng ta không nên sử dụng.

Các phương pháp làm khung không cần chất kết dính có thể được dùng thay cho bản lề. Một trong các phương pháp đó là sử dụng miếng đỡ góc, có thể là những miếng giấy bọc gấp trùm lên các góc của đồ tạo tác và dán vào phần bìa sau của tấm bọc hay có thể là những dải băng đặt chéo qua các góc. Còn cách khác nữa là sử dụng băng riềm, dùng  những dải giấy dài bọc trùm lên các cạnh của đồ tạo tác. Để giữ cố định, những miếng đỡ không có keo dán phải đè lên mặt trước của vật. Nhưng chỉ có thể giấu khéo viền đỡ đó nếu nó được phủ một tấm bọc, mà tấm bọc đó cũng phải phủ lên một phần của đồ tạo tác. Miếng đỡ góc hay băng riềm mép có thể được làm từ giấy hay phim pôliexte. Những viền góc nhỏ bán sẵn trên thị trường để dán ảnh thì dùng được cho ảnh và các vật nhỏ bằng giấy. Tuy nhiên, hầu hết đồ tạo tác bằng giấy cần có góc bao viền và những dải phim pôliexte (Mylar) ở các góc lớn hơn. Những dải sợi dệt bằng vải pôliexte cũng có thể được sử dụng. Mặt vải pôliexte thường xỉn và vì thế khó nhận thấy hơn mặt phim pôliexte láng bóng.

Viền bọc không có tấm bọc hình cửa sổ

Tấm bọc không phải lúc nào cũng thích hợp. Một số tác phẩm đương đại trông sẽ rất kỳ dị nếu bị bọc viền lại, và tấm bọc cũng không đúng về mặt lịch sử đối với những bản in được trưng bày trong những chiếc khung cổ. Nếu không sử dụng tấm bọc, đồ vật phải được cố định bằng bản lề vào phần sau của bìa giấy và đóng khung sao cho nó không bị tiếp xúc với lớp tráng kính. Sử dụng một miếng đệm đảm bảo sẽ có một khoảng trống ở giữa lớp tráng kính và vật; (có thể giấu được ít nhất một phần của miếng đệm này dưới đường rãnh của khung). Cũng như các vật liệu khác ở trong khung, miếng đệm phải không có axit và phải có tính ổn định hoá học. Có thể làm thành những miếng đệm tốt từ những dải bìa vải. Những dải bìa vải có thể gắn với lớp tráng kính dưới đường rãnh của khung bằng một miếng băng dính hai mặt, ví dụ như băng dính hai mặt hiệu 3M Scotch#415. Nếu miếng đệm sơn màu đen sẽ khó nhận thấy hơn. Chúng ta cũng nên sử dụng một loại sơn acrylic. Miếng đệm dày hơn bốn lớp có thể được làm bằng cách ép hai hay ba dải giấy bằng băng dính hai mặt #415. Một cách lựa chọn khác là yêu cầu thợ đóng khung làm khung có sẵn miếng đệm.

Lớp tráng kính

Đối với những tác phẩm nghệ thuật trên giấy, rất cần có lớp tráng kính để bảo vệ bề mặt giấy xốp mỏng manh khỏi bụi và chất bẩn. Do hơi ẩm có thể đọng lại ở mặt trong của lớp tráng kính bảo vệ bức tranh nên lớp tráng kính không nên tiếp xúc với đồ tạo tác. Vật liệu làm lớp tráng kính tốt nhất cho các tác phẩm nghệ thuật và đồ tạo tác là những vật liệu được thiết kế để lọc bỏ những thành phần gây hại (tia tử ngoại) có trong ánh sáng. Tấm arcylic, UF – 3Plexiglas, do hãng Rohm và Haas sản xuất, được các bảo tàng sử dụng trong mấy chục năm qua. Gần đây các công ty khác đã cho ra đời tấm kính và arcylic có thể lọc phóng xạ tia tử ngoại. Khi lựa chọn vật liệu làm lớp tráng kính phải đảm bảo chọn được loại có khả năng lọc tia tử ngoại cao, ít nhất là 90%. Hầu hết các loại kính và nhiều loại arcylic không ngăn được phóng xạ tử ngoại, còn những loại khác chỉ lọc được một lượng nhỏ.

Cũng cần phải chú ý rằng các loại acrylic mang tĩnh điện không được sử dụng được cho tranh phấn màu, bản vẽ bằng than củi hay những vật có chất liệu không bền chắc khác. Thay vào đó có thể sử dụng kính lọc tia tử ngoại.

Đôi khi, duy trì việc sử dụng loại thủy tinh thổi thủ công truyền thống trong khung tranh cổ là một việc quan trọng. Trong trường hợp  như vậy chúng ta có thể sử dụng hệ thống tráng phủ 2 lớp với lớp tráng phủ lọc tia tử ngoại gần sát với đồ vật (nhưng không tiếp xúc với đồ vật) còn lớp kính thì nằm ở phía ngoài. Người xem sẽ không thấy được lớp tráng phủ thứ 2.

Những điều cần chú ý thêm khi đóng khung

Để tăng thêm sự bảo vệ,  khung tranh nên được dán dính lại và phải có thêm ít nhất một lớp bìa cứng đạt tiêu chuẩn lưu trữ. Lớp bìa phía sau này có tác dụng bảo vệ tranh khỏi nhiệt độ hay những tác dụng vật lý, và phải là bìa bằng giấy 100% và không có lignin. Loại bìa này được ưa dùng hơn bìa gỗ hay bọt xốp vì bìa gỗ và bọt xốp thường tạo ra chất hoá học khi sử dụng lâu ngày. Thêm vào đó,  chúng ta nên  đặt một miếng hút ẩm vào giữa những tấm bìa sau và gắn với phần sau khung bằng băng dính hai mặt 3M #415. Mặc dù loại Marvelseal-1 tấm ép nhôm và nhựa trơ-chống thấm hơi ẩm và khí gaz còn tốt hơn nhưng chúng ta vẫn có thể sử dụng phim pôliexte 4 hay 5 li làm tấm hút ẩm.

Khung cần phải đủ dày để chứa tất cả các lớp, các phần trong khung không được thò ra phía sau khung và chạm vào tường. Tốt nhất là các lớp bìa phía sau phải được khoét hốc (tạo một khoảng trống trong khung) vì  như vậy sẽ có một khoảng cách giữa khung tranh với tường. Khi đặt làm khung tranh mới, bạn phải chắc chắn khung tranh đủ dày. Chúng ta có thể làm cho những khung gỗ sẵn có dày thêm bằng cách ghép thêm vào phía sau khung những thanh gỗ mỏng rồi đóng hay dán cố định chúng lại.

Khung tranh phải càng kín hơi càng tốt để ngăn bụi, chất bẩn và để giữ ổn định phần bên trong khung chống lại sự thay đổi bất thường của nhiệt độ và độ ẩm không khí. Các phần trong khung phải được giữ chắc với nhau bằng đinh đầu nhỏ hay bằng những chiếc móc kim loại khác. Lớp bìa cuối cùng phải được dán vào khung bằng băng dính đặc biệt. Ngoài ra còn có cách khác nữa là phủ lên mặt sau khung một tấm chống bụi làm bằng giấy cứng hay một tấm chống ẩm như đã nói ở trên. Để bảo vệ hơn nữa, một số chuyên gia bảo quản còn dán lớp tráng phủ lên mặt trong của khung bằng băng dính. Một số người khác xếp xen các lớp tráng phủ, tấm bọc, vật, và lớp bìa phía sau rồi dán các mép lại bằng băng dính. Những lớp đó sau khi dán lại được cố định ở trong khung thành một khối thống nhất.

Xin hãy lưu ý rằng gỗ có thể tạo ra một số chất dễ bay hơi làm hỏng giấy. Điều này càng đúng đối với gỗ cắt còn tươi. Thậm chí chiếc khung gỗ cũ cũng sinh ra chất khí gây hại. Như đã cảnh báo trước, gỗ phải cách đồ vật ít nhất 1 inch. Các yếu tố về khoảng cách và phụ gia kiềm trong tấm bọc và bìa viền sẽ bảo vệ đồ tạo tác. Khi cần phải sử dụng khung gỗ cổ đòi hỏi phải vừa khít, phần bên trong đường rãnh phải lót bằng vật liệu chống ẩm như phim pôliexte hay Marvelseal. Một mặt băng keo Marvelseal nóng chảy khi gặp nhiệt độ cao và có thể chảy vào mặt trong đường rãnh của khung.

Kết luận

Ngay cả khi sử dụng lớp kính tráng để lọc tia tử ngoại, chúng ta vẫn nên treo đồ vật ở nơi có ánh sáng dịu. Do ánh sáng ở mức độ nào cũng có khả năng gây hư hại, các chuyên gia bảo quản khuyên rằng không nên trưng bày các tác phẩm nghệ thuật trên giấy trong thời gian dài. Hơn nữa, các khu vực cất giữ và trưng bày phải thoáng mát và khô ráo, với sự thay đổi nhiệt độ và độ ẩm không khí ở mức thấp nhất. Thời tiết thay đổi không những làm cho giấy mềm đi theo thời gian mà còn gây ra những nếp nhăn gợn không nhìn thấy được và làm biến dạng mặt giấy. Việc đóng khung thường xuyên có thể bảo vệ các tác phẩm nghệ thuật trước những thay đổi nho nhỏ bất thường của thời tiết nhưng không chống lại được độ ẩm cao trong thời gian dài hay theo mùa. Đối với tất cả các tác phẩm nghệ thuật và đồ tạo tác lịch sử trên giấy, môi trường xung quanh là yếu tố quyết định cho việc bảo quản chúng.

Mary Todd Glaser – Giám đốc Bộ phận Bảo quản tài liệu giấy

Trung tâm bảo quản tài liệu Đông Bắc